Yaz ortasında, Yamagata’nın dağlarında tarlalar parlak turuncu çiçeklerle dolar. Bu gösterişsiz “benibana” çiçekleri aslında Japonya’nın en değerli bitkisel boyalarının kaynağı ve Japon kültürünün önemli öğelerinden biri. Benibana’dan üretilen koyu kırmızı bir boya çeşidi olan Kurenai bir zamanlar öyle imrenilen bir lüks tüketim maddesiydi ki altından bile daha pahalıydı. Kozmetik ürünlerinde de kullanılan, özellikle de rujun ham maddesi olan çiçek, kadın zarafeti ve güzelliğini sembolize eden bir tutkuydu. Her anlamda “benibana”nın Japonya’da köklü bir tarihi ve heyecan verici bir öyküsü var…Japonca’da “benibana” ve “beni no hana”, İngilizce’de “safflower”, Türkçe’de ise “aspir” ya da “yalancı safran” ismiyle bilinen bu çiçek papatyagiller (Asteraceae) familyasına ait. Anavatanının Mısır ya da Arabistan yarımadası olduğu düşünülmekte. Genellikle 80–100 cm arasında boylanabilir. Görünüşü devedikenini andıran çiçeğin yapraklarında keskin dikenleri var.

“Beni no hanaKaş fırçalarını –Anımsatıyor”Matsuo Bashō (1644-94)

Benibana’nın Japonya dağlarında ilk kez belirişiGeçmişte çoğunlukla boya elde etmek için üretilen Benibana, günümüzde yağlı tohumları nedeniyle gıda sanayisinde kullanılıyor. Arap tüccarlar çiçeği Hindistan’a ve İpek Yolu’nu kullanarak diğer coğrafyalara hem kumaş boyası hem de pahalı baharat safrana bir alternatif olarak yaydılar. Bu nedenle Türkçe’de olduğu gibi pek çok kültürde bitkiye yalancı safran denildi. Benibana’dan elde edilen kırmızı renkle önce Çinlilerin gözü kamaştı, bu rengi güzel ipeklerde kullanmakta gecikmediler. 7. yüzyılda ise Benibana nihayet Japonya’ya ulaşarak en çok benimseneceği yeri bulmuş oldu. Japon kültürü çiçeği diğer herkesten daha fazla beğeni ve hevesle sahiplendi.

“Çamaşır sepetinde modası geçmiş, mat pembe bir gömlek vardı, bir de yine aynı renk çizgiler taşıyan koyu kırmızı bürokrat giysisi… Her dikiş ve her çizgi birbirinin aynı olmakta sıkıcı bir biçimde ısrar ediyordu. Bunları giyemezdi. Kendini eğlendirmek için prensesin şiirinin yanına bir şeyler karaladı:-Korkarım kırmızı en sevdiğim renk değil.Öyleyse niye izin verdim gömleğimi boyamasına “beni no hana”nın?Öyle bir çiçek ki, renklerin en derin özünü taşıyor.-Beni no hana’nın gizli bir şeyleri işaret ettiğini düşündü Tayu…-Boyacının acemi ellerindeki bu pembe elbise,Lekelenirse eğer, dönüşü yok, bu çok üzücü olur.-“Genji Monogatari, 11. yüzyılın başı, Murasaki Shikibu

Benibana herkes tarafından yararlı bir bitki olarak görüldüyse de, rengini verdiği kozmetik ürünleri ve kumaşlar nedeniyle en çok “asil”lerin çiçeğiydi. Bürokratlar kırmızı elbiseler giyerdi. Kırmızı ipek kimonoların da insana şifa verici etkilerinin olduğuna, benibana ile boyanan iç çamaşırlarının ise giyeni sıcak tuttuğuna inanılırdı. Çiçeğin yağlı tohumlarından elde edilen kırmızı ruj düğün törenlerinde kullanılırken, yine bu tohumlarından cildi nemlendirici bir vücut losyonu da yapılırdı. Tıp alanında ise benibana ateş düşürücü ve ağrı kesici olarak kullanılıyordu.

“Beni no hanaDökülünce bir damlaSudur basitçe.”Chiyo-ni (1703-75)

Saray asilzadelerinin yoğun talebiyle benibana dağlık Kuzey Japonya’da yoğun biçimde yetiştirildi. Yamagata bölgesi toprağı ve iklimiyle bitkinin gelişimi için uygun bir bölgeydi. Mogami nehri etrafındaki ekim alanları en başarılı olanlarıdır. Üretilen boya ve kozmetik nehir yoluyla Japon denizi sahiline, oradan Biwa gölüne ve sonunda da başkent Kyoto’ya ulaştırılıyordu. Benibana Yamagata çiftçilerine hatırı sayılır bir refah sağlamıştı, saray çiftçilerin pahalı mahsullerini korumaları için silahlı birlikler kurmalarına izin vermişti. Kalın duvarlar ve silahlı korucular benibana’yı feodal sistemin bölgedeki temeli haline getirmişti. Benibana’dan üretilen boya ve kozmetikle Kyoto yollarına düşen tüccarlar, başkentten başka değerli eşyalarla dönüyordu, bu lüks ürünler Yamagata’nın zengin çiftçi ailelerince satın alınıyordu.Yamagata ve BashoYamagata bölgesi önemli bir askeri nokta olması ve benibana endüstrisi nedeniyle Edo döneminde altın çağını yaşadı (1603–1867). Bölgeyi refaha kavuşturan çiçeği kutlamak için günümüzde de her yıl yaz aylarında benibana festivali düzenlenir.1649’da, büyük haiku şairi Matsuo Bashō beş ay boyunca Yamagata ve Kuzey Japonya’yı gezmişti. Basho bölgede önemli izler bıraktı, şiirlerine de bölgenin izlerini sıkça yerleştirdi. Bölgedeki ünlü dağ tapınağı Yamadera’yı da ziyaret eden şair, en bilinen ‘haiku’larından birini burada yazmıştı:

“Bu sessizlikte,Kayalara saplanıyorCırcır böceklerinin ötüşü”

Yöredeki Basho müzesinin civarında cırcır böceği “haiku”sunun yazılı olduğu bir taş tablet ve kayaların üzerinde oturan Basho heykeli de görülebilir.Omohide Poro PoroIsao Takahata’nın senaryosunu yazdığı ve yönettiği, 1991’de yayınlanan Japon animasyonu Omohide Poro Poro (Only Yesterday, Sadece Dün) şehrin monoton atmosferinden kaçarak Yamagata’nın benibana tarlalarına yaptığı yolculuğu aynı zamanda çocukluğuna yaptığı bir içsel yolculuğa dönüştüren Taeko’nun öyküsünü anlatır. Taeko 27 yaşında, hiç evlenmemiş, Tokyo’da yaşayan yalnız bir bayandır. Yamagata’ya yolculuğu ve buradaki tatili esnasında kendisini oldukça terapötik ve nostaljik bir hissiyatın içinde bulan Taeko, çocukluk anılarına geri döner. 1966 yılının saf hatıraları ile 1982 senesinin gerçekleri arasında gidip gelen Taeko kariyerine ve özel hayatına ilişkin önemli kararların eşiğinde olduğunu fark eder. Filmin arka planında benibana’nın üretim safhaları, bitkinin ekim alanlarının ekolojik sorunlar ve mali kaygılar nedeniyle daralmış olması, üreticilerin çektiği zorluklar anlatılır, benibana üretiminde çalışan çoğu köylü kadının kendi yaptıkları rujları satın alıp süremediği, köydeki genç kızların ise artık benibana rujları yerine Puma marka ayakkabılara sahip olmak istedikleri ancak bunun için de gerekli parayı ayıramadıkları, marka tutkusuyla mutsuz oldukları gibi değişik noktalara dikkat çekilir.Genji MonogatariMurasaki Shikibu adlı bir Japon kadın yazar tarafından 11. yüzyılın başında kaleme alındığı düşünülen (Shikibu’nun 1015’de öldüğü göz önüne alınırsa) “Genji’nin öyküsü”, bazı edebiyatçılar tarafından, üslubu açısından dünyanın en eski romanı olarak kabul edilir. 1976 yılında Edward G. Seidensticker tarafından, 1650 yılına ait Japonca baskısından İngilizceye kazandırılması ile tüm dünyanın ilgisini çekmişti. Romanda, hizmetkârlar hariç, 430 karakter vardır. 6. bölümü “Benibana” adını taşıyan roman, Japon edebiyatında “benibana”nın en çok bahsinin geçtiği eserlerden biri.Günümüzde Japonya dışında benibana (aspir)(Carthamus tinctorius)Modern çağda aspir’in kozmetik ve tekstil alanında kullanımı yok denecek kadar azaldı, bitki artık çoğunlukla margarin, sıvıyağ ve biodizel için üretiliyor. Aspir yağı, sabun, boya, vernik, cila olarak kullanıldığı gibi, Linoleik asit içerdiğinden yemeklik yağ kalitesi yüksek. Küspesi ise hayvan yemi olarak kullanılıyor (küspesinde ortalama % 25 protein vardır). Aspir, Türkiye’de Eskişehir, Burdur, Isparta gibi belli yörelerde üretilmekte.