bildirgec.org

pis yedili departmanından…
iskambilden fal açtınız mı? ne gördünüz peki? platonik aşkınız kupa kızı, yakışıklı kısmetiniz maça vale ya da bol şans ve kazanç için karo as… yani görmek istediklerinizipeki gördükleriniz ne? bu şekiller, bu isimler nerden geliyor? kim bu maça papazı?her şey zarla başlıyor. iskambil oyununa benzer ilk oyunlar ms 10. ve 11. yy’larda, çin’de görülüyor. iki zarın atılmasındaki 21 olasılık kağıt ya da yapraklara yazılarak seriler oluşturuluyor. aslen domino oyunu bu. daha sonra bu kartlara farklı seriler ve bizim sonradan resim diyeceğimiz kategoriler gelmeye başlıyor.şu anda oynadığımız fransız menşeli iskambil kağıtlarının ise aslen araplar üzerinden avrupa’ya geçtiği düşünülüyor. bununla ilgili en önemli kanıt ise topkapı sarayı’nda bulunan memluk yazması, malik ve naipler adındaki iskambil seti. bu set, günümüzde kullandığımız iskambil kağıtlarının bulunan en eski örneği. 4 seri ve 3 farklı resimden meydana geliyor. serilerle ilgili biraz daha ileride konuşacağız. resimler ise malik, malik-i naib, naibi. yani günümüzde papaz, kız, vale. bu hiyerarşik sıralama kartların altına yazılmış. kartların üzerine resimler avrupa’ya geçtikten sonra konulmaya başlıyor.peki memlüklere nasıl geldi iskambil? 13.yy’da büyüyen iki devlet memlükler ve moğollar iran’da sınır komşusu ve düşman oluyor. iran ve moğol bağlantısı ile gelmiş olması oldukça mantıklı gözükmekte. o dönemde iran’da kağıt oynanıyor. avrupa’da iskambil kağıtlarının ilk örnekleri 14.yy’da ispanya ve italya’da görülüyor.bu dönem memlüklerin en güçlü olduğu dönem. yani akdeniz havzasındaki ticaret artıyor tabi ki ilişkiler de. bu hat üzerinden geliyoruz avrupa’ya…avrupa’da kağıt baskı teknikleri gelişene kadar oldukça pahalı olan oyun kartları, ancak zenginler tarafından kullanılıyor. baskı ucuzladıkça, iskambilin yaygınlığı artıyor ve kartların macerası renklenmeye başlıyor.seriler ve resimler, döneme, siyasi iktidara, doğa koşullarına ve ülkeye göre çeşitleniyor. avrupa’da bu kartların çeşitliliği o kadar fazla ki nerdeyse hepsi için ayrı bir bayrak gibi.neyse dağıtmadan şu seriler üzerine konuşalım. (fon müziği) resimler sırasıyla; memlükler, ispanyollar, italyanlar, almanlar, isviçreliler ve fransızların kullandıkları iskambil şekilleri

maça

i know that the spades are the swords of a soldier / askerin kılıcıdır maçalar
memlük kartlarında bu seri, suyûf olarak geçiyor. seyf kökünden geliyor, yani kılıçtan. ispanyollar kendi kılıçlarına benzetiyorlar. italyanlar ise nerdeyse aynen alıyorlar. almanlar kendi yarattıkları avcı kartlarına uygun olarak (hunting cards) doğa temelli bir yaprak ile sembolize ederken, isviçreliler kalkan yapıyorlar maçayı. stil sahibi fransızlar maçayı şu andaki haline getiriyorlar. ingilizler kendi dillerindeki anlamını kullanıyorlar. peki biz maçaya neden maça diyoruz.üzgünüm bulamadım.

sinek/ispati

i know that the clubs are weapons of war / savaşın silahıdır sinekler
memlük kartlarında sinek/ispati, aslında polo sopası-jawkanolarak geçiyor. bu şekilde alman yorumu öne çıkıyor. meşe palamutu motifini kullanıyorlar. bu yorum fransızlar tarafından daha yaprağa yakın bir motif haline getiriyorlar. ingilizler bu sefer orijinal ismi tercih ediyorlar. biz ise iki isim vermişiz: sinek ve ispati (dil yâresi kısmı). ispati yunanca’dan gelen spation, yani küçük kılıçtan türüyor. yani orijinalinde kılıç olanına (maçaya) değil de buna diyoruz. sinek ise herhalde briç ve pokerde en zayıf seri olmasından kaynaklanıyor.

karo

i know that diamonds mean money for this art / bu savaş için para demektir, karolar
alman yorumu dışında herhalde en az değişikliğe uğramış olan kart, karo. memlüklerde drahoma (para ya da mal) denilen karo, fransızların son müdahalesiyle yuvarlak şeklinden, daha köşeli bir hale geliyor. almanlar ise ona zil/çan demek konusunda ısrarlı. ingilizler şekli aynen kendi dilllerine çeviriyorlar. biz ise fransızcadaki carreau kelimesinden arakla karo diyoruz.

kupa

but that’s not the shape of my heart/ ama bunların hiç birinın değeri yok kupa kadar.
en acaip değişimi yaşayan kart, kupa. memlük kartlarında bu isim tuman/tümen’den geliyor. bu da 10.000/kişi demek. ama şekil kupa. bunu nedeniyle ilgili net bir görüş yok.(bkz.1) kartlar içerisinde arap kökenli adı olmayan tek seri bu. avrupaya geçtikten sonra ise kupanın yukarıdan aşağı doğru incelen yapısı alman ve fransızlar tarafından kalp şekline çevriliyor. biz ise aslımıza sadık kalıp kalp yerine kupayı tercih ediyoruz.serilerin bir de sembolik anlamları var. kupalar kralı ve ruhban sınıfını, maçalar askerleri, karolar tüccar ve burjuvaziyi, sinekler ise köylü ve serfleri ifade ediyor. böylece sineğin neden en zayıf halka olduğunu görüyoruz. papazlara atfedilen benzetmeler de var ama biraz zorlama diye düşünüyorum.jokeri de unutmamak lazım. asya ve avrupa üzerinden gelen kartlarda jokere benzer şeyler olsa da, terimin gelişmesive yayılmasında her türlü maskaralıkta olduğu gibi amerikalıların parmağı var. kolaycılığın, üstünlüğün ve kaçışın pohpohlayıcısı amerikalılar bize jokeri hediye ediyorlar. (bizde de var bi tane)iskambil gerçekten deştikçe altından bir şeyler çıkan bir mecra. şeklinden, oynanış biçimine kadar dönemsel değişiklikleri çok net yansıtabiliyor. örneğin fransız devrimi sonrasında, kartlardaki papaz (rua) ve kızın (dam) yerini eşitlik ve özgürlük alıyor. napoleon’dan sonra ise durum eskiye dönüyor. ya da liberal düşüncenin avrupa’da yükselişi ile as’ın en büyük kağıt olması neredeyse aynı zamana denk geliyor. iskambil aynı zamanda tarotun da atası, fakat o kısmıyle pek ilgilenmiyorum şahsen.neticede…nedersen de çok zevkli oynaması,ne aldığın umrumda değil, bana lazım bir maça ası
ekler:1. gelişimi sırayla anlatan bir kaynak2. bu yazıyı yazmama sebep olan albüm3. iskambil ismine sözlükten baktığınız briscambille özel isminden türediğini yazıyor. bayağı bir karıştırdım ama özel isim olması haricinde bir şey bulamadım. konuyla ilgil bilgi veren olursa çok sevinirim.