“Kişi bilmediğinin düşmanıdır”( hz.Ali)
Akıl lugatta mastar olarak, men etmek, engellemek, alıkoymak, bağlamak gibi anlamlara gelir.Felsefeciler ve mantık alimleri aklı, “varlığın hakikatini idrak eden, maddi olmayan fakat maddeye te’sir eden basit bir cevher, maddeden şekilleri soyutlayarak kavram haline getiren ve kavramlar arasında ilişki kurarak kaziyelerde(önerme) bulunan ve kıyas yapabilen güç” demektir diye tarif etmişlerdir.Bknz: cevher, kaziye, kıyas
Akıl, insanı insan yapan, onu diğer mahlukattan ayıran ve onu sorumlu kılan temyiz kuvveti ve anlama melekesidir.Dinin tarifini yaparken “akıl sahiplerinin….” denilmekteydi.Yani Akıl kişinin üzerine ebedi saadet ve selameti veya ebedi azabı ve yokluğu mümkün kılan bir mefhum.
Bknz:Muhasar ilmihal, akil baliğ,İrade
Hadislerde ve Kuran-ı Kerimde akıl;kalb, fuad, elbab, keyyis gibi manalarda kullanılmıştır.Hadis-i Şerifte akıllı insana keyyis denilmiştir ve keyyis; nefsini kontrol altına alıp ölümden sonrası için hazırlanan kimsedir diye tarif edilmiştir.
Bknz:ibn mace zühd 31
Felasifenin akılla ilgili geniş izahatı hakkında bilgi edinmek isteyenler Aristo’nun De Anima adlı eserine bakabilirler.Yine Sokrat, Eflatun, İbn Sina, İbn Rüşd, Farabi, Kindi gibi ilim adamlarının aklın araz mı yoksa cevher mi olduğu ve daha bir çok hususdaki fikirlerine İskender Afrodisi’nin eserlerinde bulabilirsiniz.
Kelam alimlerine göre aklı ele alacak olursak; Kelam alimleride Felasife ( felsefeciler) gibi birbirinden farklı çeşitli tarifler yapmışlardır.Aklın cevher mi, araz mı olduğu hususunda ihtilaf emişlerdir.İslam Hukukçuları hukuki hükümlerin meşei olarak tek hakimin hz.Allah ve onun ilahi iradesi olduğuna ve bu manada aklın istiklali bulunmadığına ittifak etmişlerdir.“Hüküm ancak Allah’ındır; O hakkı anlatır ve hüküm verenlerin en hayırlısıdır”(Enam suresi 6/57)
Vasıl bin Ata, Cahız, Nazzam, Cubbai, Kadi abdülcebbar gibi mutezile alimleri farklılıklar olsada birbirine yakın görüşler belirtmişlerdir.Maverdi bu alimlerin görüşlerini özetleyerek şöyle der; Akıl, varlıkların hakikatini bilme ve iyi ile kötüyü ayırd etme gücüdür.
Mutezile’nin büyük çoğunluğu insanların nasslara muhtaç olduğunu kabul etmekle beraber aklı, mutlak bilgi kaynağı olarak görmüşlerdir.Ve ona daima nasslar karşısında hata yapmaz bir hakem rolü vermişlerdir.Mutezile bir şeyin güzel olup olmadığının akil ile anlaşılabileceğini ve şeriatın ise aklın anlayamadığı şeyleri izah edici olduğunu söylemişlerdir.Bu sebeple mutezile alimleri ehli sünnet alimleri tarafından tenkid edilmişlerdir.Mutezile ve bazı Caferiler insanın peygamberler ve ilahi kitaplar olmadan akıl ile Allah’ın iradesi olan hukuki hükümleri çıkarabileceğini söylemişlerdir.Bunların bu görüşleri Hz.Allah’ın yegane Şari ve hüküm koyucu vasfını tartışmalı hale getirir.Hatta bu fikrinden dolayı mutezile, Aklın iyi veya kötü gördüğü şeyi emretmek ve yasaklamanın Allah için vacip olduğunu söylerler.Bu görüş Ehl-i Sünnet ve bazı mutezile alimleri tarafından reddedilmiştir.Bknz: Kul Hz.Allah üzerine bir şeyi vacip kılabilir mi?
Ayrıca ayrıntılı bilgi için bknz: Fahreddin Razi, İmam Gazali, Amidi, Sadruşşeria, Husun- Kubuh
Şia kelamcılarının görüşleri de mutezile alimlerinin görüşlerine yakın olmakla birlikte onlar aklın en belirleyici özelliği olarak; “nazariyat”ı idrak etmesini zikretmişlerdir.Burada akıl önce kendi varlığını idrak etmeli sonra havassı selime ( beş duyu) ile nesneleri ve “iç duyular” ile de manaları kavrar.Allame Tabatabai de şia ekolünden gelen bir alimdir ve keşif ile kasdının iç duyular olması kuvvetle muhtemeldir.
Şia fırkasının çoğunluğu mutezile ile aynı görüşü paylaşır.Fakat Ahbariyye kolu nakle son derece bağlıdır. İsmailiyye kolu ise dini hakikatlerin akılla değil “imam”ın talimiyle öğrenilebileceğini söylerler.Bknz: nazariyat, Allame tabatabai tefsiri, şia ve imamet
Ehli sünnet alimlerine gelirsek; bu yolun büyükleri aklın; cisim, cevher veya araz olmayıp onun ruhi bir öz (lüb) olduğunu savunmuşlardır.
İmam Ebu Mansur Maturidi hz.leri kesin olarak bir tarif belirtmemekle birlikte Aklı, “aynı nitelikte olanları bir araya toplayan ve ayrı nitelikte olanları ayıran şey”diye vasıflamıştır.
Bknz: Kitabü’t Tevhid
Ehli sünnet kelamcıları arasında başlıca iki görüş vardır.Eşaira: Bir şeyin güzel olup olmadığının nasslarla anlaşılabileceğini aklın ise hitabı ilahiyi anlamak için mücerred bir alet olduğunu söylerler.
Eşariler hükümlerin kaynağının ilahi kitaplar, paygamberler ve müctehidlerin ictihadları oldukları görüşündedirler.Maturidiyye:Bir şeyin güzel olup olmadığının nasslarla anlaşılabileceğini ve aklın mücerred bir alet olmayıp, belki bazı meseleleri şeriat varid olmazdan önce veya şeriat varid olduktan sonra beyan için olduğunu söylerler.
Maturidiler, insana ait fiillerin bazı vasıflarının iyilik ve kötülüğü gerektirecek bir takım sonuçları vardır.Akıl, bu özellik ve sonuçlara dayanarak bir işin iyi veya kötü, güzel veya çirkin olmasına hükmedebilir.Fakat mükelleflere ait fiillerle ilgili ilahi hükümlerin bu fiillerdeki aklın kavradığı iyilik ve çirkinliğe bağlanmasını şart koşmazlar.Zira akıl ne kadar kamil olursa olsun hata edebilir.Bundan dolayı akıl hukuki hükümlere tek başına kaynak teşkil etmede yeterli olmayıp, peygamberlerin ve ilahi kitapların hukuki hukümlerine muhtaçtır.Binaenaleyh peygamberlerin şeriatı yani Hz.Allah’ın şeri hükümleri kendilerine ulaşmayan insanlar mutezileye göre her türlü fiillerinden sorumludurlar.Ehli sünnete göre ise mesul değillerdir.Ancak Maturidi uleması bu kişilerin Yalnızca Allah’ı bulmakla mükellef olduklarını söylemişlerdir.Bknz:imam-ı sabuni, Cürcani, Şehristani, Aklın mertebeleri, Kitap ve Peygamberlerin gelmesindeki hikmetler ve Hz.İbrahimin Kuran-ı kerimdeki kıssası.
Pezdevi’de ehli sünnet alimlerinin çoğunun, aklı;”nurani latif bir kuvvet” olarak tanımladığını söyler.İmam-ı Gazali, aklı; ”Zaruriyatı bilmek, tecrübe yoluyla bilgi edinmek ve insanın tabiatında olan bilgi edinme gücü” olarak tanımlamıştır.Sadedin-i Teftezani hz.leri, Şerhul Akaid isimli eserinde aklı; “Kuvvetün linnefsi bihe testeiddü lil ulumi vel idrakati” yani “ Nefis( kişinin kendisi) için bilme ve algılama fonksiyonu bulunan bir kuvvet” diye tarif etmiştir. Devamında, Akıl ile bil bedihi sabit olan ilim, ilm-i zaruriyi icab eder.Bir küllün cüzlerinden büyük olmasını bilmek gibi.Akıl ile bil istidlal sabit olan ilim ilm-i İktisabiyi icab eder.Bir yerde dumanı görmekle orada ateş olduğunu bilmek gibidir demişlerdir.
Merhum Elmalılı M. Hamdi Yazır ise ruhi bir güç kabul ettiği aklı; Madeni kalb ve ruhta şuai dimağda bulunan bir nur-i manevidir ki insan bununla mahsus olmayan şeyleri idrak eder der ve aklın eserden müessire yahut müessirden esere bir takım alakalar ve intikaller kurduğuna işaret eder.
Bu intikallerden birincisi; cüzden cüze intikaldir ki; buna temsil veya kıyas-ı fikhi denilir.
İkincisi; Cüzden külle intikaldir (Tümevarım) ki; buna istikra temsiye edilir.Kazayayı külliyeden ve Kavaidi fununun ekserisi bu yolla “keşf” edilegelmiştir.Bunda düşünmek ve tecrübenin ehemmiyeti büyüktür.
Üçüncüsü ise; külden cüze intikaldir (Tümdengelim) ki; buna mantık-i kıyas veya sadece kıyas denir ve ilimlerin fiili tatbikatı bununla yapılır.Bu ilim yollarının en kuvvetlisi budur.
Bknz: Hak Dini Kuran Dili
Burada bir takım ince fikirler hasıl olmaktadır ki şu an açıklamam münasip değildir.Şu kadarını söyleyelim; yukarıdaki izahatın Külliyat-ı hams, San’at-ı hamse( burhan, şiir, cedel, hitabet, mugalata), içtihad ve daha bir çok mesele ile alakası vardır.İmam-ı Gazali El-Mustafa ve El-İktisad fil itikad isimli eserlerinde aklı övmüştür.Ona göre; eğer akıl değersiz ve güvenilmez bir vasıta olsaydı onun sayesinde bilinen hususlarda değersiz ve güvenilmez olurdu.İmam-ı Gazali hz.leri aklı göze, nakli de güneş ışığına benzetir.Akıl olmayınca gözün, göz olmayınca da ışığın kafi gelmeyeceğini söyler.Elbette insan alemin sırlarını, yaratıcının varlığını bilmek ve nassları anlamak için akla muhtaçtır.Fakat akıl, naklin önüne geçemez.Çünkü akıl, bütün dini gerçekleri idrak etmek için yeterli değildir.Havassı Selime( beş duyu) nasıl sınırlı ise aklın idrak gücü ve sahası da sınırlıdır.Akıl, duyuların, eğitim-öğretim, ve kültürün etkisi altında kalacağı için iyinin kötü, doğrunun yanlış olduğuna hükmedebilir.Bütün bunlar aklın nakle muhtaç olduğuna delildir.Bknz: Maturidi, Pezdevi, esbab-ı ilim ve hz.İbrahimin Kuran’daki kıssası.
Ayrıca bazı ehl-i sünnet alimleri aklın, nakil bulunmadan bazı ahlak ve hukuk kaidelerinin güzellik ve çirkinliğini bilebileceğini söylemişlerdir.Bknz: Beyazizade, Husun ve Kubuh
Devrin en akıllısı peygamberlerdir.O halde onların şeriatına yapışmak lazımdırBknz: Fetanet, Peygamberlerin sıfatları
İmandan sonra en büyük nimet akıl kabul edilmiştir.Sufiler aklın gayb alemini ve ahiret hallerini anlamakta yetersiz olduğunu savunmuşlardır.Yine İmam-ı Gazali, “akıl bize duyuların verdiği her bilginin doğru olmadığını gösterir.Aklın üstünde başka bir gücün bulunması pekala mümkündür” demiştir.
Bknz: El münkız mineddalal, mişkatül envar, Gazali’nin ibn sina ve farabi hakkındaki düşünceleri.
Mevlana Celaleddin aklın gayb alemi hakkında verdiği bilgileri körün renkler ve sağırın sesler hakkındaki verdiği bilgilere benzetir ve aklın rehberliğini “çamura batmış merkep” ve “Mustafa’nın yolunda aklı kurban edin” gibi sözlerle anlatır. Burada bir takım incelikler ve sırlar vardır.Mevlana’nın bu sözünden aklı tamamen inkar etmek manasına anlayanlar sığ bir bakış açısına sahiplerdir ve aldanmışlardır.
Burada zikredilen aklın madde ve duyu alemini aşıp ezeli, ebedi, yüce hakikatlere dair hüküm veren nazari ve metafizik akıl olduğu vurgulanmıştır.“Herşeyi aklı sakimle çözmek isteyen kişi, Tahta ayak takmış kimselere benzer. Kısa aklına uydurmak ister her işi, Dün yaptığını, bugün bozmak ister.”(İmam-ı Rabbani)
Bknz: Aklın mertebeleri
Aklın yeri konusunda ihtilaflar vardır İmam-ı Azam Ebu Hanife hz.leri başta olmak üzere bazı alimler aklın yeri olarak beyni göstermişlerse de çoğu alim aklın mahalli olarak kalbi göstermişlerdir.Bknz:Fahreddin-i Razi ve Elmalılı merhumun yukarıdaki izahatı.
Bazı mutasavvıflara göre Miraç Gecesi Hz.Peygamberi Sidretül Müntehaya kadar götüren Cebrail(as) aklı, Oradan öteye götüren refref ise aşkı temsil eder.Bu sebeple aşk akıldan, aşıkta akıllıdan üstündür denilmiştir.
Bknz:Tasavvuf ve aşk, refref, Miraç
Kaynakça: Yazı için bir çok kaynak kullanıldıysa da genel olarak Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisinin çizdiği çizgi takip edildi.Bazı cümleler aynen aktarıldı bazıları ise yorumlanarak aktarıldı.Yukarıdaki bknz.lar ile kullanılan kaynaklar hakkında fikir sahibi olabilirsiniz.Lakin mesele aslında çok uzun olduğu için olabildiğinde kısa anlatmaya çalıştım.Aslında zamanımın kısa olmasa belki çok daha özgün ve güzel bir çalışma olabilirdi.
Meseleyi irdelerken şunu fark ettim; Aklın hakim olup olmama meselesi Kelam konusunun bir meselesi olduğu kadar Usul-u Fıkıh konusunun da önemli bir parçası. O yüzden meseleye merakı olanlar Usul-u Fıkıh kitaplarınada bakma luzumunu hissedecekler.