Ben hasta bir adamım diyor dostoyevski ve ekliyor ama yinede doktora gitmeyeceğim, kimilerince edebi evriminin dönüm noktası sayılan eseri Yeraltından Notlar’da. Tüm eserlerini anlamamızı sağlayacak ipuçları barındırdığı savunuluyor bu romanın.

Dostoyevski gerçektende birşeyler anlatmak istiyor yeraltında yaşayan karizmatik kahramanın ağzından. Lise yıllarından, arkadaşlıklarından bahsediyor. Bu yıllardan kalma bir kendini aşağı görme seziliyor romanın satırlarında. Belkide bir gece rastgele gittiği bilarda salonunda uğradığı basit hakareti gururuna yedirememesi ve büyük bir mesele yapması bu yüzden. Tam iki sene bu hakaretin çilesini çekiyor. Gerçektende böyle bir tepkinin altında yatan sadece kötü geçen lise yıllarından öte birşey olmalı.Ne yapıp etmeli altında kalmamalı bu hakaretin diye düşünüyor kahraman, uykuları kaçıyor. Kendisinin aşağı olmadığını mutlaka kanıtlamalı. Hakareti yapanı takip ediyor, bir fırsat kolluyor ki intikamını alsın. Bir yandan da çekiniyor sanki ama sakın duymasın. En sonunda büyük gün geliyor, hasmının karşısında, ona doğru onla eşit bir insan gibi yürüyor, yol vermiyor ve hafifçe çarpıyor. Yazara göre hasmı bunun kasıtlı yapıldığının farkında ama sesini çıkarmıyor. Böylelikle kendisinin aşağı olmadığını kendisine ve hasmına ispatlıyor. Acaba kendisine mi ispatlaması daha önemli yoksa hasmına mı?Romanın devamında yeraltında yaşayan kahramanımızın kadınlara karşı tutumunu yansıtan bir anısı yeralıyor. Birlikte çıktıkları yemekte ona hakaret eden lise arkadaşlarına haddini bildirmek üzere gittiği pavyonda aradığı kişileri bulamıyor ama bu orda çalışan bir kadınla tanışmasına vesile oluyor. Kadına hayatını böyle harcamaması gerektiğini, vakit çok geç olmadan bu yoldan ayrılması gerektiğini söylüyor. Kısmen yapıcı bir tutum içinde. Ama birkaç gün sonra kadın fakirlik içindeki evine gelince onu üzmek için elinden ne gelirse yapıyor. Birkaç gün önce farklı bir pozisyonda, parasını vermiş bir müşteri olarak kendinden daha emin konuşan kahraman bu sefer sefalet içindeki evinde asıl kendisinin yardıma ihtiyacı olduğu düşüncesine dayanamadığı için böyle davranıyor belki. Yada kadının onu bu halde görünce ona karşı ilgisini kaybedeceğini düşünüyor, kendisi önce davranıp kadını kendinden uzaklaştırmak istiyor. Dostoyevski’nin incelikle kullandığı nüanslarla her ne kadar görünürde kadın aşağılansada aslında aşağılanan kahramanımız hemde onu en çok incitecek bir şekilde.Metafizik romanın başyapıtlarından biri sayılan yeraltından notlar gerçektende macera ve gizem dolu bir yaşam süren Dostoyevski’nin kişiliğine ilişkin ipuçlarıyla dolu. Bu romanı Dostoyevski’nin diğer romanlarıyla birlikte değerlendirmek gerekiyor. Yeraltından Notlar sıkça belirtildiği gibi Dostoyevski’nin roman evreninin anahtar yapıtı.