İlk bakışta vergi sistemimizin dört genel problemi var: Birincisi, devletin topladığı vergileri ne derece etkin değerlendirdiği. (2) Vergi oranlarının yüksek olması, ülkemizdeki kayıt dışı ekonominin genişlemesine neden olmakta. (3) Artan oranlı vergimiz olan şahsi gelir vergisinde marjinal oranın yüzde 5 olması, insanların elde ettikleri gelirleri vergiden kaçırmalarına yol açıyor (Marjinal oran: Vergi tarifesinde artan gelire göre vergi oranının artma derecesi). (4) Vergi hasılatı içerisinde dolaylı vergilerin payı, dolaysız vergilere kıyasla oldukça fazla. Bu dört problemin her biri sebepleri, sonuçları açısından etraflıca irdelenerek gün ışığına çıkarılmalı. Bense bu yazımda söz konusu problemlerin sonuncusu üzerinde duracağım.
Vergiler birçok bakımdan tasnif edilebildikleri gibi, maliye literatüründe üzerinde en çok durulan sınıflandırma dolaylı-dolaysız (doğrudan) vergi ayrımıdır. Dolaysız vergiler grubuna gelir vergisi ve kurumlar vergisi girer. Devlet bu vergileri toplarken vatandaşın şahsi ödeme gücünü dikkate alır. Özellikle kişisel gelir vergisindeki artan oranlı tarife, vergi adaletini ve vergi esnekliğini elde etmede çok önemli bir araçtır. Ayda 800 YTL geliri olan Ahmet Beyle, aylık geliri 800.000 YTL olan Ali Bey elbette aynı oranda vergi ödememelilerdir. Zira aynı oranda ödedikleri takdirde aylık geliri çok daha düşük olan Ahmet Bey’in katlanacağı fedakârlık, Ali Bey’in katlanacağı fedakârlıktan çok daha fazla olurdu, böylece adaletsiz bir tablo çıkardı ortaya.
Katma değer vergisi, özel tüketim vergisi, gümrük vergisi,… gibi vergiler dolaylı vergiler grubuna girer. Her gün aldığınız çikolatadaki katma değer vergisini düşünelim. Ödediği KDV, zengin Ali Bey’e hiç dokunmuyor olabilir ama aynı KDV, görece daha düşük gelirli Ahmet Bey’in alım gücünü ciddi biçimde etkileyebilecektir. İşte dolaylı vergiler de adeta adaletsiz bir tablo meydana getirmek için varlar. Vatandaşın ödeme gücünü dikkate almayan dolaylı vergiler, vergi adaletsizliğini günbegün derinleştirmekteler. Ama dolaylı vergiler kaynakta alındığı için mükellefte psikolojik bir rahatsızlık yaratmaz (vatandaş gelir vergisinde olduğu gibi ayrıca bir vergi ödediğini düşünmez), ayrıca dolaylı vergileri kaçırmanız çok güçtür; bu nedenlerden ötürü gelişmekte olan ülkeler vergi sistemlerinde dolaylı vergilere daha fazla yer verirler böylece vergi sistemlerindeki adaletsizliği körüklerler.
