Kazara ilk buraya gelenler için: 1. bölüm, 2. bölüm…Henüz 14 yaşındayken okulunu bırakan (N. S. gibi..) ve bir bakkal mağazasında tezgahtarlık yapmaya başlayan Clarence Saunders’ın belki de en büyük özelliği egitimini tamamlayamamış olsa bile içinde olan üstün gözlem yeteneği ve problemlere getirdiği yenilikçi çözümlerdi. Dükkandaki görevi, o zamanlar birebir olan alıcı-satıcı diyaloğunda müşterilerin siparişlerini alıp bunları hazırlamak ve istek olduğunda, eh bir de patronu izin verirse, bahşiş aşkına paketleri evlere teslim etmekti.

o günlerden bir bakkal dükkanı
o günlerden bir bakkal dükkanı

Ne var ki, 18 yaşını doldurduğu gün, artık kalfalığını yaptığı işten sıkılmış, hem biraz gezmek hem de şansını başka yerlerde denemek için ülke çapında satış yapan bir toptancının yanında işe başlamıştı. 4 yıl kadar ülkeyi dolaşıp bu işten de sıkılınca, 1905’te yine başka bir toptancının ama bu sefer şehiriçinde, satış memurluğunu yapmaya başladı.

Clarence Saunders
Clarence Saunders

Saunders bütün tecrübe ettiği bu işler sırasında, görece fakir olan ülkede iş yerlerinin başarılı olamamalarını ve batmalarını iki nedene bağlamıştı. İlk olarak böyle bir devirde kredili satış yapmak iflasa davetiye çıkarmak demekti. İkinci ve daha önemli olan neden ise işi yürütmek için katlanılan genel giderlerin çok yüksek oluşuydu.Bütün bu problemleri çözebileceği yeni iş modelini yavaş yavaş kafasında kuran Saunders, şartların olgunlaştığını düşündüğü 1915 yılında Tenessee, Clarksville’deki işinden ayrıldı ve hemen akabinde Saunders-Blackburn Co.’yu kurdu. Aradan birkaç ay geçip takvimler 6 Eylül 1916’yı gösterdiğinde Memphis yeni bir marketle, dünya ise daha önce hiç görülmemiş bir alışveriş tarzıyla tanışıyordu.

Nesi yeni değildi ki? İlk şok daha kapıdan girmeden, mağazanın üzerindeki tabelayla başlıyordu. Saunders tam da tahmin ettiği gibi ilgi, dikkat, tepki, vb. çekecek bir marka yaratmış; mağazanın adını ‘Piggly Wiggly’ koymuştu (türkçeye biraz zorlarsak ‘Kıpırdak Domuzcuk’diye çevirebiliriz). İsminin neden böyle konduğu ise, Saunders’ın ketumluğu sayesinde mağazanın açılmasının üzerinden neredeyse bir asır geçmesine rağmen hala bir sır olarak duruyor.

ilk Piggly Wiggly mağazası, Tennessee, Memphis (1918)
ilk Piggly Wiggly mağazası, Tennessee, Memphis (1918)

İkinci ve artçı şoklar ise içeriye girildiğinde başlıyordu. Geleneksel ben-tezgahın-önünde-dururum-virgül-sipariş-veririm-virgül-sen-hazırlarsın uygulaması son bulmuş; müşteriler, Saunders’ın şahsına münhasır, daha sonraları patentlenecek fikirleriyle döşenmiş mağazasında menderesler çizerek koridorlardan geçiriliyorlar ve kasaya yönlendiriliyorlardı. Bu şekilde mağazaya bir kapıdan giren müşteriler, yine başka bir kapıdan çıkıyorlardı. Dahası o güne kadar ürünle ilk kez kasada, kese kağıtlarının içinde buluşan müşteri, şimdi elinde sepet, alacağı ürünü raftan kendi seçiyordu. Bu şekilde tezgahtarlardan doğan gereksiz maliyeti sıfırlayan Saunders, ayrıca alışverişe yeni bir kural getirmiş, sadece peşin satışa başlamıştı.

Saunders’ın 1917’de patentini aldığı mağaza yerleşkesi
Saunders’ın 1917’de patentini aldığı mağaza yerleşkesi

Yeni düzenin bütün garipliğine ve halkın ödeme gücünün zayıflığına rağmen model tutmuştu. Öyle ki, Büyük Buhran yılları olan 1920’lerde ülke çapındaki mağaza sayısı 1220’ye, 1932’de ise 2660’a ulaşmış, şirket o zamanın parasıyla 180 milyon dolarlık bir dev haline gelmişti.Ne var ki bu para Saunders’ın değildi! 1923’te Wall Street’de hisselerine Merrill Lynch gibi borsanın güçlü elleri müdahale etmiş, oluşan manipülasyon ortamında Saunders iflas edip şirketten çekilmek zorunda kalmıştı. Daha sonra ise şirket parçalara ayrıldı ve ülkenin dört bir köşesindeki değişik yatırımcılara satıldı.Neyse, iktisat tarihçileri bunu tartışadursun, biz yine dönelim Piggly Wiggly’ye. Yukarıdakilere ek olarak, mağaza ve başında olduğu süre zarfında Saunders, bugün süpermarketlerde görmeye alışık olduğumuz birçok şeyi hayata geçirdi. Bunların arasında:• şimdilerde hareketli konveyör bantları olan kasa önü bankosu,• raftaki her ürün için ayrı bir fiyat etiketi,• taze sebze ve meyvelerin bozulmasını engelleyen buzdolabı kasaları, ve• artık şehirli hayatımızın her tarafında olan turnikelersayılabilir. Ayrıca Saunders, kıstığı maliyetlerden yararlanarak, parekendecilikte düşük kar marjı ile sürüm psikolojisi uygulayan, çalışanlarına tek tip üniforma giydiren, ve patentini aldığı mağaza yerleşkesini ‘franchising’ yöntemiyle satan ilk parekendecidir.

Owasso, Oklahoma’da bir Piggly Wiggly mağazası (2006)
Owasso, Oklahoma’da bir Piggly Wiggly mağazası (2006)

Saunders ve fikirleri geçtiğimiz yüzyıl içinde sadece parekende sektörünü değil başka alanları da etkilemiştir. Örneğin, istatiksel kalite ve kontrolün babası W. Edwards Deming ve Henry Ford’un yazılarından çok etkilenen Toyota’nın kurucusu Sakichi Toyoda, bunun üzerine oğlu Kiichiro Toyoda ve adamım Taiichi Ohno ile bir ara Amerika’ya gidip Ford’un fabrikasına yaptıkları bir ziyarette, Henry’yi bu şekilde zengin eden sistemden etkilenmemişler de dönüş yolunda alışveriş yaptıkları Piggly Wiggly’de gördükleri basit bir yeniden ikmal düzeneğinin hastası olmuşlar, burdan yola çıkarak da önce JIT’i sonra TPS’yi geliştirmişler, Amerikan otomotiv sektörüne fark atarken, benim gibilerinin de vize ve finallerini bir kat daha zorlaştırmışlardır.Kısacası Saunders’ın, süpermarketlerin evriminde oynadığı rol inkar edilemez. Bir anlamda süpermarketin babası O’dur bile denilebilir. Ne var ki, kelimenin tam anlamıyla ilk orjinal süpermarketin kurulmasına hala birkaç yıl vardır…Bu noktada, şu dükkanı üç yazıdır niye bir türlü açamadığımızı da açıklamak lazım. Nasıl ki gökdelenleri aslında mümkün kılan asansörlerin ve su pompalarının geliştirilmesidir, süpermarket fikrinin de uygulanabilir olması için iki icadın tabana yayılması gerekecektir. Bunlardan birincisi sebebini aşağıda yazacağım motorlu taşıtlar, ikincisi ise ev tipi buzdolabıdır.

2,750 yazdığına bakmayın, bugünün parasıyla 59,578.34 Dolar*
2,750 yazdığına bakmayın, bugünün parasıyla 59,578.34 Dolar*

1920’lerin büyük bunalım günlerinde insanlar o kadar çaresiz duruma düşmüşlerdi ki orta halli ve üzerindeki Amerikalılar bile birkaç cent pahasına ihtiyaçlarını uzak mahallelerden karşılamaya rağbet ediyorlardı. Dahası, Piggly Wiggly gibi self-servis uygulamasına geçip talebi artan mağazaların şimdi müthiş bir lojistik sorunu başlamıştı. Bütün bu sebepler hem alıcı hem de satıcı cephesinde yüzyılın yeni icadı olan motorlu taşıtlara (otomobil, kamyon, otobüs, vs.) sahip olmayı çekici hale getiriyordu.

Ancak ekonomik darboğazda olan hane halkının bir arabası olsa bile alışveriş için devamlı kullanması, yakıt noksanlığı yüzünden pek mümkün değildi. En ekonomik çözüm bir seferde bütün ihtiyaçların giderilip, çarşı pazara olan bağımlılığın bir süre kesilmesiyle olacaktı. Yalnız temel ihtiyaç malzemelerinin çabuk bozulması bir problem teşkil ediyordu. Neyse ki teknoloji bununda çaresini bulmuş buzdolabı adında birşey keşfedilmişti.Önceleri ‘Büyük Atlantik ve Pasifik Çay Şirketi’ (Great Atlantic and Pacific Tea Company (A&P))’de (postayla çay dağıtımı yapmak için 1859’da kurulan, ama sonraları parekende mağazacılığa başlayan, şimdilerin süpermarket şirketi) tezgahtarlık yapan, daha sonra Kroger Mağazalarında genel müdürlüğe geçen Micheal J. Cullen işte bu mantık ilişkisini kurduğunda takvimler 1929’u gösteriyordu. Daha çok kazanmanın yolu, insanları iğneden ipliğe aradıkları herşeyi bulabilecekleri bir yere çekmekti. Hem rakipleriyle bağlantıyı kesmesi hem de lojistiğin kolay olması açısından bu merkezin şehirin dışına kurulması gerekiyordu. Cullen bu fikirlerini hemen bir mektupla patronuna gönderdi.

Büyük Atlantik ve Pasifik Çay Şirketi Deposu (1908)
Büyük Atlantik ve Pasifik Çay Şirketi Deposu (1908)

Mektubu göndereli bir hayli süre geçmesine rağmen bir cevap alamayan Cullen, bir sabah kahvaltı masasında oğlunun çizdiği bir resme takılmıştı. Çocuk babasını dünyanın üzerinde otururken hayal etmişti. Resimden çok etkilenen adam kararını o anda vermişti; hemen o gün istifa eden Cullen ailesini de alarak Long Island’a taşındı.4 Ağustos 1930’da ise, Queens’te eski bir depoda dünyanın ilk süpermarketi King Kullen’i açacaktı.Kaynaklar:
• http://www.pigglywiggly.com• http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,880518,00.html• http://en.wikipedia.org/wiki/Clarence_Saunders• http://en.wikipedia.org/wiki/Piggly_Wiggly• http://en.wikipedia.org/wiki/Toyota_Production_System• http://www.kingkullen.com/aboutus.asp• http://www.aboutretail.net/types_of_retail_outlet/supermarket.htm• http://en.wikipedia.org/wiki/Supermarket