Bir gökcismi ile gözlemci ya da bu gökcismi ile onu aydınlatan güneş arasına başka bir gökcismi girdiğinde, söz konusu cismin, gözlemcinin bulunduğu yere göre geçici olarak gözden kaybolması durumuna “tutulma” denir. Güneş’in aydınlattığı Yer’in gölgesi, uydusu Ay’ın üzerine düştüğünde Ay tutulması, Yer ile Güneş’in arasına giren Ay’ın, Yer üstüne gelen Güneş ışınlarını engelleyerek geçici bir karanlığa uol açması durumunda ise Güneş tutulması meydana gelir.

Parçalı Güneş Tutulması
Parçalı Güneş Tutulması

Bu açıklama farkı, Ay tutulması ile Güneş tutulması arasındaki bir nitelik farkını yansıtır. Ay, parlak göründüğünde Güneş tarafından aydınlatılmaktadır; bu tutulma anında Ay, Yer’in yansıttığı gölge içine girer ve kısmen ya da tam karanlık olur. Bu anda, Ay’a doğru dönük olan yarıkürede bulunan her gözlemci için olay aynı anda olur ve görünümü aynıdır. Buna karşılık Güneş kendi kendine parlar ve tutulma anında Ay tarafından örtülür ama, parlamayı sürdürür. Yalnızca bazı gözlemciler Ay’ın gölgesi içinde bulunurlar. Tam bir Ay tutulması, onu gören herkes için tamdır; bundan farklı olarak tam bir Güneş tutulması, ancak çok az sayıda gözlemci için tamdır. Diğerleri için parçalı (kısmi) tutulma gerçekleşmektedir, daha başkaları için ise hiç tutulma gözlenmez.

Tam Güneş Tutulması
Tam Güneş Tutulması

Eğer bir Güneş tutulması, Yer’in hiçbir yerinden tam tutulma olarak görünmüyorsa, buna parçalı tutulma denir. Ay tutulması yalnızca bir karşı konum (dolunay) anında, Güneş tutulmasıysa bir kavuşma konumu (yeniay) zamanında olur. Aynı yörünge düzlemi tutulumda olsaydı, yukardaki koşullar tutulma için yeterli olacak, bir kavuşum ayında iki tutulma meydana gelecekti. Ama durum böyle değildir. Ay yörüngesi tutulum düzlemiyle yaklaşık 5 derecelik bir açı yapar ve bu tutulumu düğüm adı verilen karşıt iki noktada keser. Demek ki bir tutulma olması, yani Yer, Ay ve Güneş’in hemen hemen düz bir doğru üstünde bulunmaları gerekir.

Tutulma Geometrisi
Tutulma Geometrisi

Gölge konisi, Güneş’in (S) aydınlattığı bir gökcismi (T) tarafından düşürülen gölgedir. COD gölge konisinin OT uzunluğu, benzer OTC ve OSA üçgenlerini dikkate alarak kolaylıkla hesaplanır veOT = (TS x TC) / (SA – TC)elde edilir.Ay tutulması durumunda , T gökcismi Yer ise ve Yer yarıçapının değeri R olarak alınırsa, Güneş yarıçapı 109R ve Yer-Güneş uzaklığı 23400R’dir; OT, R’ye bağlı olarak yaklaşık 217R değerindedir. Yer ile Ay arasındaki uzaklığın yalnızca, ortalama 60R olduğu bilinmektedir; demek ki Ay tutulması olasıdır.Bir Güneş tutulması durumunda, T gökcismi Ay’sa, gölge konisinin uzunluğunun yaklaşık 58R olduğu benzer biçimde gösterilir. O halde, bir Güneş tutulması olanak dışı gibi görünmektedir. Ama hesaplama, yalnızca ortalama bir değer olan 60R uzaklığıyla yapılmıştır ve bazı kavuşma konumlarında, gölge konisinin tepesi Yer’in yüzeyinde dar bir şeridi süpürebilir. Yer, Ay’dan büyük olduğundan, hiçbir zaman uydusunun gölge konise tümüyle giremeyecek ve aynı anda tüm bir yarıküre için tam tutulma asla olmayacaktır.

Halkalı Güneş Tutulması
Halkalı Güneş Tutulması

Güneş yeryüzündeki bir bölgeden parlak bir halka olarak gözlenirse, buna halkalı tutulma denir (bu bölge için). Belli bir yer için Güneş tutulmasının süresi hiçbir zaman 8 dakikayı geçmez.Bu tutulmalar yararsız değildir. Ay tutulmasının başlıca getirisi, Ay’ın gölgeye çok yakın bölgesini aydınlatan ışınların geçtiği Yer atmosferinin incelenmesidir. Tutulmalar Ay yüzeyini fiziği, özellikle de ısı iletkenliği açısından incelemeye ortam sağlar. Ay tutulmaları, Yer’in, tutulmanın görülebilir olduğu her yarıküresinden gözlenebilir, oysa Güneş tutulmalarında çoğu kez çok pahalı olan gözlem gezilerinin düzenlenmesi gerekir. Ama Güneş’in tam tutulmaları gökbilimcilere, Güneş’in günlük gözlemlerinden elde edemedikleri gerekli verileri sağlar; Güneş renkküresinin ve tacın Güneş’ten çok büyük uzaklıklara kadar incelenmesi mümkün olur. Yıldızlardan çıkan ışınların, Güneş’in çekim alanındaki sapmasının (bağıllık kuramında öngörülen sapma) ölçülmesini de sağlayan bu tutulmalardır.

Bir Tam Güneş Tutulması anında görülebilen Korona tabakası
Bir Tam Güneş Tutulması anında görülebilen Korona tabakası

Bir tam Güneş tutulması anında Güneş’in görülebilen kısmı yalnızca çevresindeki ışık haresidir (korona). Koronanın özel cihazlar olmadan görülebildiği tek an işte bu tutulma anıdır, astronomlar bu anı yakalayabilmek için çok uzun mesafeler katederler. Koronanın incelenmesi Yer’i etkileyen radyoaktif güneş rüzgarlarının analizine olanak sağlar. Tam Güneş tutulması yılda bir veya iki kez olur, ama böyle bir tutulmayı görme şansımız çok azdır. Bunun nedeni, hem çok küçük bir bölgeden görülebilmesi hem de yalnızca birkaç dakika sürmesidir. Tabii seyahat etmeyi seven Tutulma Avcıları‘ndansanız dünyayı gezerek hepsini gözlemleyebilirsiniz.1 Ağustos 2008 Tam GÜNEŞ Tutulması

1 Ağustos 2008 Tam Güneş Tutulması rotası
1 Ağustos 2008 Tam Güneş Tutulması rotası

En yakın tam Güneş tutulması 1 Ağustos 2008 tarihinde Arktik Kanada, Grönland, Svalbard & Frans Josef Land, Rusya (Noyaya Zemlya, Nadym, Central Siberia, Novosibirsk), Çin-Rusya-Mongolya kesişimlerinde, Çin-Mongolya kesişimlerinde ve Çin’de (Wuwei, Xian) bölgelerinden gözlemlenebilecektir.22 Temmuz 2009 Tam GÜNEŞ Tutulması

22 Temmuz 2009 Tam Güneş Tutulması rotası
22 Temmuz 2009 Tam Güneş Tutulması rotası

Bir sonraki tam tutulma 22 Temmuz 2009 tarihinde yine Çin (Chengdu, Chongquig, Wuhan, Shanghai), Japonya (Ryukyu Adaları, Iwo Jima), Hindistan (Mumbai, Bhopal, Nepal, Bhutan, Burma), Marshall adaları, Phoenix adaları ve Kiribati’den gözlemlenecektir. Dünya Astronomi Yılı 2009 açısından tüm dünyada coşkuyla gözlemlenecek ve konuyla ilgili pek çok etkinlik düzenlenecektir.